kavramsal değişim

1.5. KAVRAMSAL DEĞİŞİM YAKLAŞIMI

Öğrenme mantıklı bir etkinliktir. Diğer bir deyişle öğrenme akla yatkın ve

mantıklı fikirleri kabul etme ve kavramadan geçer. Bu nedenle öğrenme sürecinde

kavramsal değişim çok önemlidir. Burada temel soru öğrencilerin fikir ve

kavramlarının diğer fikir ve kavramlarla nasıl değişeceği olmalıdır(Posner, Strike,

Hewson and Getzog, (1982); akt. Gökçe, (2002)).

Öğrencilerin yeni bir kavramı öğrenebilmeleri için onların, kendi bilgilerinin

yeniden yapılandırması ve yeniden şekillendirmesi sürecine etkin olarak katılmaları

gerekmektedir. Kavramsal değişim sürenin başlangıç noktası öğrencilerin sahip

oldukları kavram yanılgılarıdır(Pınarbaşı, 2002).

Kavram yanılgılarını tanımlamak ve öğrencilerin günlük yaşam deneyimleri

sonucu edindikleri düşünceler ile bunlarla bağdaşmayan yeni fikirler arasında nasıl

ilişki kurduklarını anlamak için yeni fikirlerden çok öğrencilerin var olan fikirleri

üzerinde durulması gerekir(Driver ve Easly, (1978); akt. Gökçe, (2002)).

Kavramsal değişim yaklaşımı araştırmacılar tarafından, kavramsal

yapılandırma süreci için en aydınlatıcı ve en açıklayıcı modellerden birisi olarak

kabul edilmektedir(Demastes et al, 1996, Tyson et al, 1997, Beeth, 1998,

Feldman,2000, Thorley and Stoofflett, 1996, Dagher, 1994, Cobern, 1996; akt.

Pınarbaşı,2002).

Kavramsal değişim öğrencilerin sahip oldukları var olan kavramları, yeni

kavramlarla ilişkilendirmeyi, başka bir ifade ile yeni oluşan durumları göz önünde

bulundurarak kavramları farklı şekillerde tekrar düzenlemeyi gerektirir. Bu görüşe

göre; öğrenme, sadece basit olarak bilinenlere bir miktar bilgi eklenmesi şeklinde

değil, aynı zamanda var olan bilgi ile yeni bilgi arasındaki etkileşimin kurulması

şeklindedir.

Kavramsal değişim aynı zamanda, kişinin bilgi yapısındaki köklü değişimler

olarak da tanımlanabilir. Ancak bilgi yapısındaki köklü değişimler ani bir şekilde

ortaya çıkmaz. Kavramsal değişim yavaş yavaş ve kademeli olarak gerçekleşir.

Öğrencinin, karşılaştığı yeni bir kavramı hemen açık ve anlaşılır bir şekilde anlaması

pek olası değildir. Kavramsal değişim, öğrencinin yeni karşılaşılan bir kavramın bazı

yönlerini benimsemesi ve daha sonra bu yeni kavramın içeriğinin ve anlamının

farkına vardıkça diğer mevcut bilgilerini kademeli olarak düzenleme yoluna gitmesi

sonucunda, yeni kavramı öğrenme yolunda adım atma sürecine başlamış şeklinde

düşünülebilir. Buna göre kavramsal değişim, bilgilerin aşamalı olarak düzenlenmesi

süreci olarak adlandırılabilir. Bu süreç içerisinde bilgilerde meydana gelen her bir

düzenleme, bir sonraki düzenleme için zemin teşkil eder ve sonuçta mevcut

kavramlar ya yeniden düzenlenir ya da yeni oluşanlarıyla değiştirilir(Pınarbaşı,

2002).

Kavramsal değişim sırasında; öğrenci, yeni öğrendiği bilimsel kavramları

kendi kavram organizasyonunda uygun şekilde yapılandırmak için, içinde bulunduğu

duruma ve yeni öğreneceği kavramların özelliklerine göre hareket edecektir.

Temeli Piaget ve Zeigeist’in görüşlerine dayanan kavramsal değişim

yaklaşımı, Posner ve arkadaşları tarafından geliştirilmiştir (Demastes, Good ve

Peebles 1995, Chambers ve Andre, 1997; akt. Canpolat, 2002). Bu araştırmacılar

öğrenme sürecinde, kavramsal değişimin birbirine benzer kalıplarının olduğunu ileri

sürmüştür(Posner, 1982; akt Canpolat, 2002). Bazen öğrenciler, yeni karşılaştıkları

kavramları, mevcut kavramları ile bağdaştırma veya yeni kavramları, mevcut

kavramlarının üzerine ilave etme yoluna giderler. Kavramsal değişimde bu sürece

“Özümseme” (Assimmilation) adı verilir. Bununla birlikte, genellikle, yeni

karşılaşılan bir kavramın iyi bir şekilde anlaşılabilmesi için, öğrencilerin mevcut

bilgileri yetersiz kalmaktadır. Bu durumda, öğrencinin, mevcut kavramlarını yeniden

düzenlemesi ya da yeni kavramlarla değiştirmesi gerekir. Daha radikal olan bu

şekildeki kavramsal değişimine “Yeniden Düzenleme” (Accommodation) adı verilir

(Canpolat, 2002).

Posner ve arkadaşları(1982) çalışmalarını Yeniden Düzenleme

(Accommodation) olarak tanımladıkları kavramsal değişim yaklaşımına ağırlık

vermişlerdir(Canpolat, 2002). Bu araştırmacılara göre kavramsal değişimin

gerçekleşebilmesi için bazı şartların sağlanması gerekmektedir. Bu şartları aşağıdaki

gibi sıralayabiliriz:

1. Yetersizlik (Dissatisfaction)

2. Anlaşılabilirlik (Intelligibility)

3. Mantıklılık (Plausibility)

4. Verimlilik (Fruitfulness)

1.5.1. Yetersizlik (Dissatisfaction)

Mevcut kavramların yetersiz olduğu fark edilmelidir. Öğrenci yeni bir

kavramı kabullenmeden önce, mevcut kavramların yetersiz olduğunun farkında

olmalıdır. Böylece öğrenci de sahip olduğu mevcut kavramlara karşı bir güvensizlik,

bir yetersizlik oluşacaktır. Yani öğrencilerin, önceden sahip oldukları kavramlardan

hoşnutsuzluk duymaları gerekir. Bu durum daha çok, karşılaşılan yeni bir kavramın

öğrencinin zihnindeki mevcut bilgi yapısıyla uyuşmaması sonucunda meydana gelir.

Öğrenciden beklenen davranış; bu uyuşmazlığı ortadan kaldırmak için mevcut

kavramlarında köklü değişiklikler yapma isteğidir. Ancak bu durumun gerçekleşme

ihtimali oldukça zordur. Öğrenci, ufak çaplı değişikliklerin işe yaramayacağına

inanana kadar, kendi kavramından vazgeçmek için harekete

geçmeyecektir(Pınarbaşı, 2002).

Diğer alternatif durumlar ise; yeni kavram reddedilebilir, yeni kavramın

mevcut kavramlarla ilişkilendirilmemesi sonucunda yeni kavrama karşı ilgisizlik

oluşabilir, yeni kavram mevcut kavramlarla bir bağ kurulmadan olduğu gibi kabul

edilebilir, yeni kavramın mevcut kavramlara benzetilme çabası içerisine

girilebilir(Pınarbaşı, 2002).

Öğrenciler var olan kavramlarından ne kadar çok hoşnutsuzluk duyarlarsa,

yeni kavramları öğrenmede, o oranda istekli davranırlar. Böylece öğrenciler mevcut

kavramlarını yeniden düzenlemeleri ya da yenisiyle değiştirmeleri gerektiğinin

farkına varacak.

1.5.2. Anlaşılabilirlik (Intelligiblity)

Yeni kavramlar anlaşılır nitelikte olmalıdır. Öğrenci, yeni bir kavramın

kabullenebilmesi için, o kavramı anlaşılır bulmalıdır. Ancak, yeni bilgilerin anlaşılır

olması öğrencinin kavramsal değişimi gerçekleştireceği anlamına gelmemektedir.

Öğrenci yeni kavramı anlamada ve yeni tutarlı yorumunu zihnine yapılandırmada

zorluk çekmemelidir. Yeni bilginin anlaşılır olması iki yönüyle ele alınabilir;

1. Yüzeysel olarak; yüzeysel seviyedeki anlaşılırlıkla yeni bilginin ifade

ediliş şeklinin ve kullanılan terim ve sembollerin anlaşılır olması

kastedilmektedir.

2. Ayrıntılı olarak; bu yönüyle yeni bilginin anlaşılır olması, yüzeysel

seviyede kastedilenlerden daha fazlasını anlamayı, yani herhangi bir

konu ya da metinde ifade edilenlerin mantıklı bir şekilde

açıklamasının yapılabilmesini gerektirir(Pınarbaşı, 2002).

1.5.3. Mantıklılık (Plausibility)

Yeni kavramlar bireye mantıklı gelecek nitelikte olmalıdır. Karşılaşılan yeni

bilgi en azından öğrencinin mevcut kavramlarının neden olduğu problemleri çözüme

kavuşturma kapasitesine sahip olmalıdır. Diğer bilgi ve tecrübelerle bağdaşmalıdır.

Mantıklılık, aynı zamanda, yeni bilginin diğer bilgilerle uyumunun bir sonucudur,

yani bir kavramın mevcut kavramlarla uyuşma derecesinin bir ölçütü olarak

düşünülebilir. Aksi takdirde yeni kavram makul bir seçim gibi görülmeyecektir.

Buna göre;

1. Yeni bilgi, kişinin mevcut bilgi yapısı ile uyumlu olmalı.

2. Yeni bilgi kişinin geçmiş deneyimleriyle uyumlu olmalı.

3. Kişi yeni bilgiyi zihninde canlandırabilmeli.

4. Yeni bilgi, kişinin problemini çözebilme kapasitesine sahip

olabilmeli(Pınarbaşı, 2002).

1.5.4. Verimlilik (Fruitfulness)

Yeni kavram, birey için verimli nitelikte olmalıdır. Önceki bilgilerinin neden

olduğu bir problemi çözebilen mantıklı ve anlaşılır yeni bir kavramla karşılaştığında,

bu kavramı kolayca bilgi yapısına işleyecektir. Şayet yeni bilgi sadece önceki

bilgilerin neden olduğu problemleri çözmekle kalmayıp, aynı zamanda öğrenciye

yeni bir bakış açısı kazandırıyorsa o zaman yani bilginin verimli olduğu söylenebilir.

Kısaca verimlilik, öğrencinin yeni bilgiyi diğer alanlarda kullanabilmesini ifade

eder(Pınarbaşı, 2002).

Yeni kavramın kolay anlaşılır, verimli olması durumunda ve öğrenci önceden

sahip olduğu kavramlardan bir tatminsizlik hissettiği takdirde, bu yeni kavram

öğrencinin zihnine yerleşebilir ve bu şekilde kavramsal değişimin gerçekleşebilmesi

için gerekli bütün şartlar sağlanmış olur ve bilimsel etkinliği çok sayıda araştırma

tarafından gösterilmiştir (Cansüngü Koray ve Bal, 2002).

Pınarbaşı’na (2002) göre; insanlar mevcut kavramların yetersizliğini

hissetmedikçe ve yeni bilgiyi anlamlı, mantıklı ve verimli bulmadıkça mevcut

kavramlarını değiştirmeye karşı direnç göstereceklerdir. Mevcut kavramların yetersiz

olduğu hissedildiğinde, önceki bilgilerle yeni bilgiler arasında bir uyuşmazlık ve

bunun sonucunda da bir nevi zihinsel çatışma meydana gelecektir. Bu uyuşmazlığın

öğrenci tarafından ciddiye alınması onu kavramsal değişime karşı hazırlayacaktır.

Meydana gelen bu uyuşmazlık ne kadar ciddiye alınırsa, mevcut kavramların

yetersizliğinin de o kadar farkına varılır ve sonuçta kavramsal değişimin

gerçekleşmesi o kadar kolay olur.

Posner’e göre, öncelikle öğrenciler kendilerinde var olan kavramlardan

hoşnutsuz hale getirilmelidir. Bunun için öğrencilerin sahip oldukları kavramlar ile

açıklayamayacağı olaylar ortaya sunulmalıdır. Daha sonra bu kavramların yerine

daha açık, anlaşılır kavramlar öğrenciye tanıtılmalı ve kavramsal değişim

gerçekleştirilmelidir(Sarıbaş, 2003).

Kavramsal değişimin gerçeklemesi için, öğrencilerin önceki bilgilerinin

ortaya çıkarılması gereklidir. Öğretmen tarafından sunulan bir kavram sınıftaki

öğrencilerin bir kısmına makul ve mantıklı gelebilir, ancak diğerleri için aynı kavram

mantıklı olmayabilir. Hatta önceki bilgileri ile ters düşebilir. Başka bir ifadeyle, aynı

konu farklı öğrenciler için farklı öğretim stratejileri gerektirebilir. Hewson ve

Hewson (1983), bu öğretim stratejilerinin sahip olması gereken nitelikleri şöyle

açıklamaktadırlar;

Birleştirme (Interpration): Mevcut kavramlarla yeni kavramların

birbirleriyle birleştirilmesi (bağdaştırılması) gerekir. Burada, öğrencilerin mevcut

kavramlarının, öğretmen tarafından öğretilen kavramlar (doğru kavramlar) olduğu

kabul edilir.

Farklılaştırma (Differentation): Birbirlerinden ayrı fakat aralarında yakın

ilişki olan kavramlar, daha açık bir şekilde ifade edilerek, bu kavramlar

birbirlerinden farklılaştırılmalıdır. Yani, birbiri ile karıştırılabilecek nitelikteki

kavramların, ayrıntılı olarak açıklanması suretiyle öğrencilerde oluşabilecek kavram

kargaşasının önüne geçilmelidir.

Değiştirme (Exchange): Yeni kavram, mevcut yanlış olan kavramla

değiştirilmelidir. Çünkü birbirine tezat olan iki kavramın her ikisi de mantıklı

olamaz. Bu durumun gerçekleştirilebilmesi için de, mevcut kavramın yetersiz olduğu

ve yeni kavramın daha açıklayıcı olduğu öğrenciye hissettirilmelidir.

Kavramsal ilişkilendirme (Conceptual bridging): Soyut kavramların çeşitli

deneyimlerle ilişkilendirilebileceği uygun bir ders içeriğinin oluşturulması gerekir.

Yani mümkün olabildiğince somutlaştırma yoluna gidilmelidir(Canpolat, 2002).

Genellikle geleneksel öğretim; konuların sunulması, prensip ve ilkelerin

anlatılması, örnek uygulamalar yapılması ve bunların ölçme değerlendirmesinin

yapılması şeklinde gerçekleşmektedir. Oysa kavramsal değişimin amaçladığı öğretim

şekli daha farklıdır. Kavramsal değişim; derslerin, sınıf etkinliklerinin,

uygulamaların öğrencilerin zihninde bir kargaşa olmasını sağlayacak şekilde

geliştirilmesini; önceki bilgilerinin neler olduğunu ortaya çıkarmayı sağlayacak

şekilde düzenlenmesini ve bu zaman zarfında öğretmen tarafından kavramsal

değişim sürecini değerlendirme tekniklerinin geliştirilmesini sağlamayı

amaçlamaktadır.

Öğrencilerde, öğretim sürecine girmeden önce var olması muhtemel kavram

yanılgılarının veya öğrenim sürecinde ortaya çıkabilecek kavram yanılgılarının

tespiti ile bu kavramların daha iyi anlaşılmasını sağlayacak öğretim yöntemlerinin

uygulanması oldukça önemlidir. Bu açıdan uygun materyallerin hazırlanması

gerekmektedir.

Öğrencilerin sahip olduğu kavram yanılgılarının giderilmesine yardımcı

olmak için, Posner ve arkadaşlarının öne sürdüğü kavramsal değişim modelini temel

alan birkaç öğretim stratejisi ortaya atılmıştır. Örneğin, Champagne ve arkadaşlarının

(1980) geliştirdiği ve kavram karşılaştırma (ideational confrontation) adını verdikleri

öğretim modeli bunlardan bir tanesidir. Kavram karşılaştırma modelinde, öğretmen,

yaygın kavram yanılgılarının bulunduğu bir olayı sınıf ortamında öğrencilerin

dikkatine sunar. Öğrenciler, olayın sonucunda ne olacağı ile ilgili düşüncelerini tek

tek ifade ettikten sonra bu düşüncelerini sınıf ortamında tartışarak savunurlar. Daha

sonra bu olay sonucunda gerçekte neler olacağı gösterilir. Öğrencilerin olaya ait

düşünceleri arasında oluşan uyuşmazlıklar tartışıldıktan sonra, öğretmen doğru

açıklamaları yapar (Wang ve Andre 1991; akt. Pınarbaşı, 2002).

Posner ve arkadaşlarının önerdiği kavramsal değişim yaklaşımını esas alan

bir öğretim modeli de Roth (1989) tarafından geliştirilmiştir. Bu modele göre

öğretmen, öncelikle öğrencilerin sahip olduğu kavram yanılgılarını tespit etmelidir.

Daha sonra öğrencilerin, mevcut kavramlarına dayalı olarak açıklamaya çalışacakları

konular ortaya atılarak öğrencilerdeki kavram yanılgıları aktif hale getirilmelidir. Bu

aşamadan sonra, konuyla ilgili yaygın kavram yanılgıları ve bunların yanlış olduğunu

kanıtlayan deliller sunularak, öğrencilerin, sahip oldukları kavram yanılgılarını

sorgulamaları sağlanmalıdır. Son olarak, yanlış kavramların doğru şeklini ifade eden

bilimsel açıklamalar yapılmalıdır. Roth, geleneksel yönteme oranla yukarıda

bahsedilen yaklaşımın kullanıldığı öğretim sürecinde öğrencilerin, yeni kavramları

öğrenmede daha başarılı olduklarını rapor etmektedir (Chambers ve Andre, 1997;

akt. Pınarbaşı, 2002).